Ur. 14 lipca 1874 w LipowcuZm. 9 sierpnia 1915 w DębicyNajważniejsze dzieła: Na srebrnym globie. Rękopis z Księżyca (1903), Zwycięzca (1910), Stara Ziemia (1911)Pisarz, poeta i dramaturg okresu Młodej Polski; znany i ceniony przez głównych jej przedstawicieli: Przybyszewskiego, Kasprowicza, Tetmajera i innych. Studiował w Szwajcarii, początkowo na politechnice w Zurychu, następnie na Wydziale Filozoficznym uniwersytetu w Bernie, gdzie uzyskał tytuł doktora na podstawie pracy o filozofii Spinozy (Benedykt Spinoza. Człowiek i dzieło; wyd. 1902). Jako twórca swej epoki, wpisuje się w nurty dekadentyzmu i katastrofizmu. Od 1910 roku mieszkał w Zakopanem, w willi ,,Łada", gdzie spotykali się literaci starego i nowego pokolenia (np. Witkacy). Był współzałożycielem TOPR, brał udział w akcjach ratowniczych w górach. Był jednym z pierwszych polskich pisarzy science fiction; patronuje polskiej nagrodzie w zakresie literatury fantastycznej ufundowanej w 2008 r. Na podstawie jego Trylogii księżycowej powstał film Andrzeja Żuławskiego Na srebrnym globie (1976-1977, ukończony po przerwie w 1988 r.). Czas 1880-1900 twórcy europejscy: Ch. Baudelaire, J. A. Rimbauld, P. Verlaine, S. Mallarme, O. Wilde, A. Strindberg, R. M. Rilke, A. Błok, A. Czechow, M. Maeterlinck, H. Ibsen, G. B. Shaw; polscy: S. Wyspiański, G. Zapolska, S. Przybyszewski, W. Reymont, S. ŻeromskiReprezentatywne gatunki dramat, powieść, aforyzmNowatorska tendencja w sztuce i literaturze przełomu XIX i XX w. W literaturze polskiej pojęcie to występuje często jako synonim Młodej Polski albo określenie wstępnej fazy jej rozwoju, ale tendencje modernistyczne miały charakter międzynarodowy. Znamienny był dla nich protest wobec kultury mieszczańskiej, poczucie kryzysu kultury (dekadentyzm, pesymizm) i poszukiwanie nowych form ekspresji (symbolizm, kult „sztuki dla sztuki”, zjawisko cyganerii artystycznej skłóconej ze środowiskiem filistrów; później naturalizm, ekspresjonizm, intuicjonizm). Najważniejsze ośrodki znajdowały się we Francji i Niemczech ( wpływ filozofii H. Bergsona, A. Schopenhauera i F. Nietzschego), ale charakterystyczne było twórcze włączenie się do ogólnoeuropejskiego nurtu kultury państw dotąd pozostających na uboczu. W czasach ,,przed-emailowych" list stanowił ważny, materialny dowód np. czyjegoś uczucia, znak życia kogoś przebywającego daleko, czy też — jak w III części Dziadów, w scenie u Senatora — świadectwo czyjegoś poparcia, którego nie sposób zignorować. Właśnie materialność listu grała istotną rolę. Krój liter mógł zdradzać emocje piszącego, podobnie jak np. atrament rozmyty łzami itp. Bohaterowie literaccy piszą do siebie listy, czytają je sobie (warto tu przypomnieć sobie przezabawną scenę dyktowania listu przez Cześnika w Zemście Fredry); listy zawierają ważne informacje, a ujawnienie treści listu wyznacza często punkt zwrotny akcji. List ma w literaturze bogatą tradycję, sięgającą starożytności i stanowi ,,gatunek w gatunku", jeśli pojawia się w powieści; warto zaznaczyć, że w przypadku powieści epistolarnej należy postępować ostrożnie wskazując temat listu w tekście.

Filozofia modernizmu to przede wszystkim trzy nazwiska: Schpenhauer, Nietzsche i Bergson. Pierwszy z nich tworzył na przełomie wieków(XVIII i XIX), ale dopiero pod koniec stulecia przypomniano sobie jego koncepcjach. Dwaj następni działali w drugiej połowie stulecia. Tych trzech wielkich myślicieli łączyła potrzeba szukania całkowicie nowych dróg rozwoju filozofii-zupełnie odmiennych niż dotychczasowe. Każdy z nich całkowicie zwątpił w wartość dokonań swoich poprzedników, każdy też starał się „zacząć do samego początku”, aby stworzyć ideę, którą można by przeciwstawić podstawowym założeniom znajdującej się w głębokim kryzysie artykuł aby odblokować treśćFilozofia modernizmu to przede wszystkim trzy nazwiska: Schpenhauer, Nietzsche i Bergson. Pierwszy z nich tworzył na przełomie wieków(XVIII i XIX), ale dopiero pod koniec stulecia przypomniano sobie jego koncepcjach. Dwaj następni działali w drugiej połowie stulecia. Tych trzech wielkich myślicieli łączyła potrzeba szukania całkowicie nowych dróg rozwoju filozofii-zupełnie odmiennych niż dotychczasowe. Każdy z nich całkowicie zwątpił w wartość dokonań swoich poprzedników, każdy też starał się „zacząć do samego początku”, aby stworzyć ideę, którą można by przeciwstawić podstawowym założeniom znajdującej się w głębokim kryzysie kultury. Właśnie świadomość tego kryzysu jest drugim czynnikiem łączącym przywołanych filozofów. Filozofia Schopenhauera, niedoceniana w romantyzmie, przeżywa niezwykły renesans w okresie kryzysu mieszczańskich wartości. Różnej kategorii pesymiści i dekadenci końca XIX wieku wczytywali się w księgi tego niemieckiego myśliciela niczym w katechizm. Przejmowali z nich jednak niezdrowe nauki, jak choćby pogląd, że życie ludzkie jest bezcelowe, podtrzymują je tylko ślepe siły. Świat dla człowieka jest samym piekłem, w którym szatańskie męczarnie zadają sobie nawzajem ludzie. Wyjściem z takiej sytuacji, według propozycji filozofa byłoby odseparowanie się od społeczeństwa i zrezygnowanie z wszelkiego działania i z woli życia, bo i tak szczęcie jest nieosiągalne, gdyż egzystencji ludzkiej towarzyszy uczucie niedosytu, wynikające z niemożliwości zrealizowania pragnień. Ilustracją takiej postawy jest na przykład obraz cierpiącego człowieka w wierszu Staffa „Deszcz jesienny” czy tragicznie dzieje ludzkości w Hymnach Kasprowicza, u poety ujawniło się Schopenhauerowskie współczucie dla człowieczej doli, przechodzące nawet w heroiczny prometeizm. Dał też o sobie znać modernistyczny bunt przeciw Bogu za to, że stworzył zły świat. Filozofia Nietzschego była wyrazem zarówno rozkładu kultury mieszczańskiej jak i próbą wyjścia z tego ideowego kryzysu, jaki zaznaczył się pod koniec XIX wieku w dziedzinie etyki (pewna dewaluacja norm moralnych), w filozofii(zwątpienie w rozumowe poznanie świata) oraz w życiu społecznym i obyczajowym (zakwestionowanie kapitalistycznej ekonomiki, poczucie zagrożenia i osamotnienia jednostki). Ilustracją takiej postawy jest Rodion Romanowicz Raskolnikow, bohater „Zbrodni i kary” Fiodora Dostojewskiego. Bohater popełnia zbrodnię, której konsekwencją jest konieczność popełnienia kolejnej. Przemoc rodzi przemoc. Nigdy nie zabija się dla innych, zabija się zawsze dla samego siebie. Ofiarą zbrodni nie jest faktyczna ofiara, lecz także morderca. Głównym motywem jego morderstwa była chęć sprawdzenia się, bądź udowodnienia, że jest człowiekiem nadzwyczajnym, wyjątkowym-nadczłowiekiem. Pogląd ten znajduje oparcie w filozofii Nietschego, który przyznawał jednostkom wyjątkowym, ponadprzeciętnym wolność absolutną. Nadczłowiek zdaniem niemieckiego filozofa-mógł sobie pozwolić na kwestionowanie wartości moralnych będących fundamentem etyki chrześcijańskiej. Raskolinkow usprawiedliwiał swoje morderstwo, twierdził, że chciał zdobyć pieniądze i dzięki temu pomóc najbiedniejszym mieszkańcom Petersburga. Uważał lichwiarkę za „podłą wesz”, okrutnego człowieka z premedytacją krzywdzącą bliźnich znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej. … Kolejnym wielkim myślicielem w epoce modernizmu był Henryk Bergson, jego zdaniem artysta kieruje się intuicją poznaje świat najgłębiej najpełniej staje się dzięki temu rewelatorem jedynej prawdy. Zarówno poglądy Schopenchauera, Nietzschego, jak i Bergsona miały poważny wpływ na europejską i polską literaturę modernizmu, ponieważ sposób radykalny przeciwstawiały się pozytywistycznemu porządkowi społeczno-moralnemu, budziły one gwałtowne nieraz protesty różnych myślicieli.

Młoda Polska nie jest jedynym terminem określającym literaturę lat 1890—1918. Niektóre z używanych równolegle określeń są nazwami prądów literackich, inne mają odmienne pochodzenie. Dla orientacji ogólnej i dla uporządkowania różnorodnego materiału zamieszcza się tu mały słownik terminów ułożonych alfabetycznie. Prócz definicji syntetycznych zostały włączone niektóre terminy literackie, rzadziej spotykane, a przydatne w dalszych częściach obrazu literatury Młodej Polski przy konkretnych opisach lub analizach. Alegoria — motyw lub zespół motywów mających prócz dosłownego znaczenia jeszcze drugie, ukryte; związek między obu znaczeniami opiera się na przyjętej tradycyjnie konwencji (np. zestawianie ojczyzny z okrętem walczącym z falami). Autotematyczność — technika literacka wprowadzająca obok fabuły utworu obraz procesu powstawania dzieła; niekiedy w utworach tego typu sam przebieg czynności pisarskich staje się jedynym tematem. Dekadentyzm — ruch artystyczny lub okres upadku tradycyjnej kultury; „szkoła dekadentów" w poezji francuskiej wieku XIX była pod wpływem Baudelaire'a 1, głównym rysem liryki było przewrażliwienie nerwowe połączone ze zmysłowością i niekiedy skłonnością do motywów i obrazów makabrycznych. Nieraz używano zamiennie określeń dekadentyzm i symbolizm. Przeciwnicy nowej ekspresji poetyckiej podkreślali przesadnie elementy chorobliwej degeneracji. W oryginalny sposób ujął zagadnienie dekadentyzmu w roku 1897 poeta i dramaturg Maciej Szukiewicz, analizując twórczość Przybyszewskiego. Zdaniem Szukiewicza najważniejszymi właściwościami literackiego dekadentyzmu są przemiany filozoficzne, likwidujące prymat pozytywistycznego myślenia i materialistycznego poglądu, oraz nowe formy i środki artystycznego wyrazu, wycienio-wane, subtelne, posługujące się aluzją i niedomówieniem. Za reprezentanta współczesnego dekadentyzmu uznał Szukiewicz niemieckiego filozofa Fryderyka Nietzschego. Ekspresjonizm — kierunek literacki i artystyczny; terminu używano najpierw w sztukach plastycznych (źródłem językowym jest łacińskie słowo expressio "wyraz, wyrażenie"). Ekspresjoniści głosili tezę, że sztuka nie powinna naśladować rzeczywistości, ale przekazywać wewnętrzne treści psychiki ludzkiej. W literaturze atakowali przede wszystkim realistyczną psychologię. Ich ideałem była synteza, cenili w poezji formy monumentalne, zestawienia kontrastowe (np. patos i wulgarność). W polskim piśmiennictwie cechy ekspresjonistyczne możemy wyodrębnić bardzo wcześnie — w liryce Hymnów Kasprowicza, w dramatach Wyspiańskiego i Micińskiego, w manifestach teoretycznych Przybyszewskiego, w stylu powieści Berenta. Estetyzm — koncentracja uwagi na programie artystycznym, przy obojętności wobec funkcji społecznej literatury; termin, oznaczając hasło „sztuka dla sztuki", nie występował jednak jako nazwa prądu literackiego, lecz stosowany był do określenia tendencji pojawiających się w różnych prądach. Fin de siècle — termin francuski oznaczający dosłownie koniec wieku; używano go w oryginalnej formie językowej, urabiając nawet od niego wyrazy pochodne (por. tytuł powieści Zapolskiej: Fin-de-siècle'istka). Treść pojęcia nie była ściśle zdefiniowana, ograniczała się do sugestii nastrojowej. Kazimierz Tetmajer w wierszu Koniec wieku XIX analizuje stany emocjonalne swoich współczesnych i odrzuca po kolei szereg postaw życiowych, by w puencie podkreślić poczucie egzystencjalnej bezsilności w stosunku do praw biologii i form rozwoju społecznego. Wszelkie działanie traci w takim układzie refleksyjnym swój sens, pozostają pozycje bierne. Toteż o stylu fin de siècle'u można mówić tylko jako o mglistej metaforze, a nie jako o definicji prądu. Impresjonizm — termin oznaczał najpierw kierunek w malarstwie, polegający na zdynamizowaniu koloru pod wpływem światła. W literaturze impresjonizm był konsekwencją naturalistycznego hasła ukazywania świata poprzez temperament artysty. Dzieła impresjonistyczne charakteryzowały się subiektywizmem, ale i biernością w odtwarzaniu rzeczywistości, dążyły do chwytania zmienności zjawisk, ich przelotności. Impresjoniści lubili poddawać się chwilowym nastrojom, lekceważyli kompozycję, a ceniąc spośród form literackich najwyżej lirykę, wprowadzali ją do narracji, dramaturgii, a nawet krytyki literackiej. Intuicjonizm - Jedno z haseł filozofii Henriego Bergsona, zaprzeczenie pozytywistycznego racjonalizmu; idea głosząca, że struktura rzeczywistości sprawia, iż nasze zmysły nie mogą dostarczyć na m o niej całej prawdy, nie mogą ukazać ruchu, w jakim świat ciągle trwa - jedynie nieruchome obrazy. Jedyną drogą poznania jest więc intuicja, pozwalająca uchwycić prawdziwą - nierozumową wiedzę. Młoda Polska — jest to ogólne określenie całej; epoki artystycznej (1890—1918), obejmujące nie tylko literaturę, ale i muzykę, sztuki plastyczne, teatr, a także pewien styl życia w środowisku artystów. Dzieje pojawiania się tego terminu przed rokiem 1898 oraz dzieje analogicznych terminów w innych piśmiennictwach europejskich omówił Henryk Markiewicz w rozprawie Młoda Polska i „izmy". Jako określenie młodego pokolenia użył jej na łamach krakowskiego „Życia" w roku 1898 Artur Górski w cyklu artykułów; dowodził on, że nowa sztuka powinna mieć charakter rodzimy, polski, a przy tym odznaczać się żarliwością młodzieńczą. Pierwotnie obejmowano tą nazwą krakowskie środowisko modernistów zgrupowanych wokół Przybyszewskiego. Jednakże krytyk Jan Sten w roku 1899 włączył do kręgu Młodej Polski Stefana Żeromskiego, Reymonta, Sieroszewskiego, a z historyków literatury Antoni Mazanowski używał nazwy szeroko, obejmując nią zarówno modernistów, jak i natura-listów. W ten sposób rozszerzał się zakres pojęcia aż do nadrzędnego hasła syntetycznego. Modernizm — termin pojawił się w krytyce polskiej około roku 1890; posłużył się nim poeta Antoni Lange, powołując się na literaturę francuską. Oddziaływał też na świadomość teoretyczną niemiecki termin die Moderne, oznaczający sztukę nowoczesną, aktualną i modną, przeciwstawianą tradycjom klasycznym. Kazimierz Wyka w książce Modernizm polski wysunął propozycję interpretacyjną ograniczającą chronologiczne stosowanie terminu; uznał go bowiem za „wcześniejszą, przygotowawczą fazę twórczości pokolenia Młodej Polski, fazę związaną przede wszystkim z powstaniem indywidualizmu, z odrodzeniem metafizyki, z przesyceniem rodzajów literackich liryzmem i symboliką". Granicami w czasie byłyby wtedy: rok 1887, ze względu na tygodnik „Życie" wydawany w Warszawie pod redakcją Zenona Przesmyckiego, oraz rok 1903, z uwagi na program Stanisława Brzozowskiego i jego działalność publicystyczno-krytyczną na łamach „Głosu". Najbardziej charakterystyczne dla fazy modernistycznej Młodej Polski są: druga seria Poezji Tetmajera (1894), Confiteor Przybyszewskiego (łac. — wyznaję; początek modlitwy w mszy św.). (1899), Próchno Berenta (1903). Współistnieją dziś zatem dwa sposoby rozumienia modernizmu w literaturze polskiej: 1) jako synonimu Młodej Polski, 2) jako określenia pierwszej fazy jej rozwoju. Naturalizm — prąd literacki, który pojawił się we Francji w drugiej połowie wieku XIX; twórca i teoretyk naturalizmu, Emil Zola, pragnął zbliżyć literaturę do metod eksperymentalnych stosowanych w naukach przyrodniczych i zapewnić jej w ten sposób obiektywizm. Naturaliści przejęli z teorii Darwina koncepcje walki o byt i dziedziczności; biologia stała się więc kluczem do zrozumienia indywidualności ludzkiej i praw społecznych. Ideałem estetycznym było naśladowanie natury. Naturalizm rozwinął formy narracyjne, zwłaszcza powieść środowiskową, opisującą zbiorowość i rezygnującą w znacznej mierze z indywidualnego protagonisty fabularnego. W zakresie dramaturgii naturaliści wyeliminowali monolog i wprowadzili szereg zmian w tradycyjnym schemacie kompozycyjnym. Estetyka naturalizmu oddziałała również na teatr, metody inscenizacji, grę aktorską. Nowym pojęciom i nowej praktyce teatralnej torował drogę od roku 1887 Théâtre Libre Antoine'a w Paryżu. Neoromantyzm — kierunek w twórczości artystycznej wieku XIX/XX nawiązujący do stylu poezji romantycznej; chętnie posługiwali się tą nazwą krytycy niemieccy. U nas termin neoromantyzm został wsparty autorytetem Edwarda Porębowicza w rozprawie Poezja polska nowego stulecia (1902). Szukaniu analogii z romantyzmem przeciwstawiał się Zenon Przesmycki, uważał bowiem, że nie potrafimy dokładnie zdefiniować romantyzmu i że poszukiwanie jakiejś paraleli stylistycznej dowodzi rezygnacji z samodzielnego ujmowania zjawisk artystycznych. Obrońcą terminu jest Julian Krzyżanowski; Młodą Polskę odrzuca bowiem jako termin wieloznaczny, dwuwyrazowy i przypadkowy, a modernizm jako niedogodny, bo stosowany, poza ściśle literackim znaczeniem, do określenia prądu filozoficzno-religijnego; twierdził on, że "neoromantyzm" nie odzwierciedla i nie obejmuje wszystkich zjawisk i procesów zachodzących w ciągu epoki - ogranicza się tylko do poezji i sztuki, tym niemniej monografia jego autorstwa nosi tytuł „Neoromantyzm polski 1890-1918”. . Parnasizm — tak nazwano kierunek w poezji francuskiej drugiej połowy XIX wieku; nazwa pochodzi od tytułu antologii poetyckiej: Parnas współczesny (Le Parnasse contemporain). W tytule była aluzja do góry zamieszkiwanej, według tradycji mitologicznej, przez muzy, słowo Parnas zaczęło więc oznaczać środowisko artystów. Poezja francuskich parnasistów wyróżniała się niechęcią do bezpośrednich wyznań, tak lubianych przez romantyków, dążeniem .do obiektywnego opisu, poszukiwaniem motywów w kulturach archaicznych i egzotycznych, wirtuozerią wersyfikacyjną. W poezji polskiej poetykę parnasizmu reprezentowali już Felicjan Faleński i Adam Asnyk, a w pierwszej fazie Młodej Polski Zenon Przesmycki (Miriam) i Antoni Lange.. Realizm — termin wieloznaczny, o różnych zakresach znaczeniowych; w węższym znaczeniu jest to określenie kierunku literatur europejskich po roku 1850, stanowiącego przejście od romantyzmu do naturalizmu. Szerzej należy rozumieć określenie „realizm mieszczański"; termin obejmuje wtedy zarówno metodę literacką, jak i jej społeczny rezonans w literaturze wieku XVIII i XIX, gdy przedstawienie świata, zgodne ze zdrowym rozsądkiem i konwencją moralną, odpowiadało potrzebom średnich klas społecznych. W miarę narastania sprzeczności interesów i dążeń w społeczeństwie kapitalistycznym realizm afirmujący rzeczywistość przekształca się w realizm krytyczny. Ruchy robotnicze, zużytkowując dla własnych celów antymieszczańską analizę przeprowadzoną w dziełach realizmu krytycznego, dążą jednak do uformowania własnej estetyki. Jest nią realizm socjalistyczny, proklamowany przez Maksyma Gorkiego w roku 1934, ale w praktyce artystycznej pojawiający się już w 1906 (powieść Gorkiego Matka).. Satanizm — pierwotnie termin w romantyzmie angielskim oznaczający sferę tematów makabrycznych, perwersyjnych, związanych z buntem przeciw normom społeczno-moralnym. Terminem tym później określano tendencje w literaturach europejskich na przełomie wieku XIX i XX do studiowania i artystycznego zużytkowania dziejów magii i dawnych kultów diabła. W literaturze Młodej Polski ten rodzaj zainteresowań znajdujemy w twórczości Przybyszewskiego. Secesja — Słownik terminologiczny sztuk pięknych określa secesję jako kierunek w sztuce europejskiej na przełomie wieku XIX i XX odcinający się od ustabilizowanej, akademickiej tradycji artystycznej. Pierwszą tego rodzaju manifestację odrębności dostrzega się w Monachium około roku 1892, następnie centrami secesji stają się Berlin i Wiedeń. Mieczysław Wallis w monografii Secesja oznacza tą nazwą styl sztuk plastycznych, posługujący się linią falistą i płaską plamą, ceniący asymetrię, niezwykłe proporcje, smukłe figury usytuowane w pustych przestrzeniach. Secesja przejawiała się najbardziej oryginalnie w zdobnictwie i w architekturze; ornamentyka secesyjna szczególnie wyróżniała motywy roślinne i kolory pastelowe. Obocznie stosowanymi terminami były: we Francji „nowa sztuka", w Anglii „styl nowoczesny", w Niemczech „styl młodości", w Italii „styl kwiatowy" lub „styl angielski". W sztuce polskiej termin secesja był prawie powszechnie przyjęty w okresie Młodej Polski, choć protestował przeciw używaniu go Stanisław Wyspiański. W historii epok artystycznych kilkakrotnie powtórzyło się zjawisko rozszerzania pierwotnego zakresu terminu używanego najpierw wyłącznie dla plastyki na domenę literatury. Tak było z nazwą baroku, tak obecnie w nauce rozszerza się termin rokoko, obejmując jeden z nurtów literatury wieku XVIII. Toteż można wysunąć przypuszczenie, że podobna zmiana sfery znaczeniowej nastąpi i w związku ze stabilizacją historyczną terminu secesja, który stałby się albo nadrzędnym określeniem stylistycznym w stosunku do równolegle działających prądów literackich, albo terminem określającym odmienną niż naturalizm i symbolizm poetykę, tak jak rokoko występuje jako odmienna niż klasycyzm i sentymentalizm konwencja literacka. Showing — w terminologii angielskiej określenie techniki narracyjnej charakterystycznej dla naturalizmu, polegającej na rozproszeniu opowiadania na sceny ukazujące bezpośrednio elementy świata przedstawionego. Por. telling. Symbol — motyw lub zespół motywów ukrywający głębsze treści refleksyjne, pod obrazem zastępczym, ale estetycznie samowystarczalnym. W odróżnieniu od alegorii symbol jest niekonwencjonalny i wieloznaczny, nie jest informacją o zjawisku i nie ogranicza się do funkcji zdobniczej, ale próbuje wyrażać takie odcienie otaczającej nas rzeczywistości oraz takie odcienie emocjonalne, dla których zasób leksykalny, którym dysponujemy, nie wystarcza. Symbolizm — prąd literacki ukształtowany w końcowym piętnastoleciu XIX wieku we Francji i Belgii. Nazwa pochodzi od manifestu, który poeta Jean Moréas ogłosił w roku 1886 na łamach dziennika „Le Figaro". Z czasem nazwa retrospektywnie objęła i wcześniej działających poetów. Symboliści rezygnowali z opisu, natomiast dążyli do znalezienia równoważnika zjawisk niewyrażalnych. Tym kluczem do poznania tajemniczych sfer bytu ludzkiego miał być symbol, a więc obraz skonstruowany dwupoziomowo, nie wyczerpujący swych znaczeń w płaszczyźnie bezpośredniej, lecz ukrywający w kształcie słownym wieloznaczne sugestie. Symboliści cenili muzyczność wiersza i swobodę wersyfikacyjną. Synestezja — łączenie różnych wrażeń zmysłowych (np. słuchowych i wzrokowych). Charakterystycznym przykładem jest sonet Artura Rimbauda Samogłoski, w którym poszczególnym samogłoskom przypisane zostały kolory. Telling — w terminologii angielskiej określenie techniki narracyjnej przedstawiającej w opowiadaniu świat z pozycji wszechwiedzącego narratora. Była to metoda klasycznej powieści realistycznej. Tradycjonalizm — kontynuowanie wypróbowanych technik pisarskich, zazwyczaj połączone z konserwatywnym poglądem na świat. Weryzm — technika naturalistyczna znamienna dla literatury włoskiej; najczęstszym tematem było życie wsi przedstawiane ze skrajną dokładnością imitacji. Głównym przedstawicielem włoskiego weryzmu był Giovanni Verga. Lesław Eustachiewicz "Młoda Polska. Charakterystyka okresu i wybór tekstów" WSiP,1982

Filozofii nie moznatraktowa6jako dyscyplinyzupelnie roibr autonomicznej,rzqdzqcejsiq wlasnymi tylko prawami rozwoju, oderwanej od kontekstuhistorycznegoi sytuacjipolitycznej,a nawetbiografii poszcze- g6lnych autor6w.Nawet najbardziejabstrakcyjnekwestie metafrzycznesq w duzej mierzeodpowiedzi1napotrzeby czasu,w kt6rym powstaty.St4dtez

Kryzys filozofii pozytywistycznej łączy się z kryzysem kryteriów realistycznych w literaturze. Poezja wysuwa się na miejsce szczególnie eksponowane, elementy liryczne wnikają do dzieł narracyjnych, ich obecność powoduje rozluźnienie reguł kompozycyjnych w dziedzinie powieści i rozrost eseistycznego zdobnictwa w krytyce literackiej. Dramaturgia nawraca do swobodnych otwartych form, wypróbowanych już przez romantyzm, do synkretycznego łączenia cech rodzajowych. Literatura w coraz mniejszym stopniu odbija świat, coraz bardziej staje się celem sama dla siebie, kreuje własne prawa asocjacyjne, rozrywa związki przyczynowe między zdarzeniami. Wszystkie te zjawiska występują nie tylko bezpośrednio w twórczości, ale i w programach artystycznych oraz towarzyszących im dyskusjach. Ważnym elementem dla rozwoju filozofii było odkrycie i fascynacja orientem: Indiami, Chinami, Japonią oraz religiami: hinduizmem, buddyzmem; stąd też w filozofii pojawiło się pojęcie absolutu, idealnego, nierozpoznawalnego bytu, który zastąpił pojęcie osobowego Boga Filozofia F. Nietzschego Fryderyk Nietzsche W latach, w których powstawały arcydzieła realizmu polskiego, na horyzoncie europejskim zaznaczał się już kryzys filozofii pozytywistycznej. Pierwsze sygnały buntu spotykamy u Fryderyka Nietzschego (1844—1900), filozofa uformowanego przez ideę ewolucjonizmu i postulaty naukowości, ale przezwyciężającego związane z nimi ograniczenia myślowe i głoszącego w głównym okresie swej twórczości kult indywidualizmu. Hasłem Nietzschego stało się „przewartościowanie wszystkich wartości", głoszenie prymatu życia nad rozważaniami abstrakcyjnymi i nad tradycyjną moralnością. Pisał on albo w stylu lapidarno-aforystycznym, przypominającym formę moralistów francuskich wieku XVII, albo prozą rytmiczną o bogatej obrazowości, w której poszczególne obserwacje i tezy stawały się symbolicznie wieloznaczne. Centralnym — tak z punktu widzenia refleksyjnego, jak formalnego — dziełem jest "Tako rzecze Zaratustra". Postać twórcy religii perskiej, Zoroastra (Zaratustry), stała się tu pretekstem poetyckim, w istocie jest on sobowtórem autora, wyrazicielem jego protestu przeciw strukturze kultury europejskiej. Nietzsche był z wykształcenia filologiem klasycznym, toteż częstą sferą skojarzeń są u niego tradycje i mity antyczne. głosił hasła: Nierówność społeczna - ludzie dzielą sie na "podludzi" i "nadludzi". Ci drudzy byli antidotum na młodopolskie nastroje. Nadczłowiek jest zdolny do samorealizacji, odnajdujący siłę, moc, hart ducha, zdolny do przeciwstawiania się niewolniczej moralności, krępującej życie cżłowieka. Podludzie to tłum, motłoch, zdecydowana reszta społeczeństwa. Brakuje im woli twórczej, ich życie ustala moralność, religia, normy społeczne. Są niewolnikami kulturowych form, w przeciwieństwie do tych, którzy butnują się i są panami samych siebie. Dwie postawy życiowe: apollińska - zrównoważona, harmonijna, poddająca się interpretacji intelektualnej; Dążenie do obrazowania świata, tworzenia jego pozoru, który przesłania prawdę o życiu i przez to pomaga je znosić. Z żywiołu apolińskiego wyrastają sztuki obrazowe – poezja, malarstwo i rzeźba. dionizyjska - dynamiczna, destrukcyjna, urzeczywistniająca się przez szaleństwo wyobraźni, znoszenie granic, istota życia, dzika nieokreśloność, chaotyczność i nieokiełznanie; Nietzsche jako człowiek i jako filozof wybrał wariant dionizyjski. Kult życia - życie to wartość autonomiczna, bo dopiero człowiek silny, wyzwolony, pełen energii potrafi docenić jego znaczenie i udzdrowić kulturę. Wolność - posiada ją ten, kto potrafi ją sobie zapewnić. Relatywizm poznawczy. Nietzsche za prawdę uznawał, to co służy życiu. Człowiek z subiektywnych doznań tworzy imaginację świata. Relatywna jest również Etyka, która stanowi pochodną ludzkiej natury. W utworze "Tako rzecze Zaratustra" zakwestionował Wartości filozofii chrześcijańskiej i demokracji - Altruizm, Wolność, Równość, litość - uważał je za "etykę niewolników", w nich upatrywał Upadek kultury. Młode pokolenie było zafascynowane filozofią Nietzschego. Wyobraźnię pociągał skrajny indywidualizm, tak odmienny od dawniej obowiązującego jako norma wartości podporządkowania jednostki społeczeństwu. Opierając się na dziełach Nietzschego, przeciwstawiano się moralistycznym tendencjom realizmu mieszczańskiego, tradycyjnym rozróżnieniom dobra i zła. Życie stawało się autonomicznym celem, zwłaszcza życie aktywne. Był to pogląd na świat programowo optymistyczny. W kręgach radykalistów intelektualnych popularnosć Nietzschemu zapewniła krytyka mieszczaństwa, głupoty i moralności filistrów. Jego filozofię cechował arystkoratyzm i hasło walki ze słabością (Werder hart! - bądżcie tawrdzi!), będące ukrywanymi atyhumanistycznymi i antydemokratycznymi tendecjami czasów imperializmu. Polski poeta Ludwik Krzywicki pisał w 1899: Jeśli pragniecie wskrzeszenia epoki dawnych bohaterów, to stwórzcie warunki, ażeby każdemu dano miesce według uzdolnień i skłonności, każdą zaś zdolność oceniono według zasług rzeczywistych. Powołajcie do istnienia odpowiedzialność imienną, a patrzcie śmiało w oczy tej wielkiej prawdzie, iż ludzie ludziom nie są równi. Tym przykazaniem zwiastuję wam nie panowanie bestii blondynowej Nietzschego, jeno świt braterstwa. Filozofia Artur Schopenhauer To, co było wspólne generacji modernistów, zwracało się przeciw realizmowi i racjonalizmowi, ale w obrazie prądów charakterystycznych dla epoki występują dwie różne tendencje emocjonalne. Optymistycznej wizji Nietzschego trzeba przeciwstawić pesymizm filozofii Artura Schopenhauera (1788—1860). Główne dzieło Schopenhauera, "Świat jako wola i wyobrażenie", traktowało zjawiska dostępne poznaniu zmysłowemu jako złudę. Autor wprowadzał w ten sposób do myśli europejskiej metafizykę indyjską. Uważając świat zewnętrzny za niepoznawalny obiektywnie, wskazywał na inną drogę poznania — na wiedzę człowieka o samym sobie. Mówi nam ona, że jesteśmy wolą. Introspekcja jako metoda konstruowania obrazu świata i życia prowadziła Schopenhauera do wniosków pesymistycznych. Człowiekiem rządzi bezrozumny popęd, który nigdy nie może być w pełni zaspokojony — towarzyszy mu lęk przed śmiercią. Zderzenie tych dwóch sił wewnętrznych czyni życie męką. Możemy się z niej wyzwolić na dwa sposoby: zdławić w sobie pęd życia, porzucić pragnienia, wyrzec się wszelkiej woli, zaniechać działań, zatopić się w niebycie - innymi słowy, popaść w stan nirwany - zaczerpnięty z kultury indyjskiej termin oznaczający stan między życiem a śmiercią, stan totalnego spokoju wewnętrznego poddać się kontemplacji Estetyki, Sztuki, Piękna i Filozofii - to daje nam namiastkę jakiejkolwiek satysfakcji i wyzwolenia się z niewoli Ostatecznym rozwiązaniem jest oczywiście śmierć. Wpływ Schopenhauera na rozwój filozofii był mniejszy niż na rozwój sztuki. W dramatach muzycznych Ryszarda Wagnera znajdujemy wiele wątków nawiązujących do Schopenhauerowskiego kręgu woli, popędu, lęku i bólu. W twórczości Młodej Polski możemy odnaleźć liczne inwokacje do śmierci, Hymn do Nirwany, apoteozy samobójstwa jako wyzwolenia, opisy udręczeń psychicznych spowodowanych przez popęd erotyczny; rodowód tych motywów jest bezpośrednio lub pośrednio związany z deterministycznym pesymizmem Schopenhauera. Filozofia Henri Bergson Metafizykę, odrzucaną kategorycznie przez pozytywizm, odnowił i unowocześnił filozof francuski Henryk Bergson (1859—1941); krytykując intelekt i racjonalizm jako główne lub jedyne źródło poznania, wskazując na niewystarczalność doświadczenia, uznał intuicję za cenny sposób bezpośredniego poznania i ujmowania rzeczywistości zarówno zewnętrznej, jak i wewnętrznej, czyli ludzkiej jaźni. Podstawowym założeniem koncepcj bergsonizmu jest istnienie tajemniczej siły życiowej - "élan vital", utrzymującej świat w nieskończonym ruchu. Siła ta, różni się od schopenhauerskiego pędu prowadzącego do unicestwienia i samozagłady - jest raczej motorem naszych działań. Jest ona również zasadą istnienia świata - przejawia się we wszystkich formach bytu, jej zmienność i dynamika odziwerciedla się w rzeczywistości, którą napędza. Inne filozofie Zygmunt Freud Ważne zmiany zaszły również w psychologii. Lekarz austriacki Zygmunt Freud (1856—1939) rozpoczął od studiów nad przyczynami chorób nerwowych, następnie, gromadząc obserwacje kliniczne, zbudował teorię o dwoistym charakterze życia psychicznego, świadomym i nieświadomym. W psychoanalizie Freuda doniosłą rolę grają motywy erotyczne jako czynniki warunkujące ludzkie postępowanie. Literatura skorzystała z tej sugestii, dokonując znamiennych przesunięć zarówno w hierarchicznym układzie tematów, jak i w konkluzjach wartościu Karol Marks i Fryderyk Engels Od innej, ważniejszej historycznie niż metafizyka strony przezwyciężał pozytywistyczną hierarchię wartości materializm dialektyczny Karola Marksa (1818—1883) i Fryderyka Engelsa (1820— —1895). Metafizyce jako filozofii absolutu przeciwstawiali twórcy socjalizmu naukowego dialektykę jako filozofię zmienności bytu. Nie ograniczając się do badania przyrody, jak materialiści mechanistyczni, w centrum badawczej uwagi stawiali zjawiska społeczne. Tworzyli więc materializm historyczny;, filozofia stawała się zarazem działaniem politycznym, narzędziem skutecznej walki o przemianę świata, czynnikiem przyspieszającym aktywną, rewolucyjną walkę klasy robotniczej przeciw ustrojowi kapitalistycznemu. Bibliografia "Młoda Polska - literatura polska", PZWS, Warszawa 1972 Lesław Eustachiewicz "Młoda Polska. Charakterystyka okresu i wybór tekstów", WSiP, Warszawa 1982

Fragmenty zaznaczane z pomocą tego hasła odnoszą się do zwyczajów związanych z piciem spirytualiów, niekoniecznie jednak dają się określić słowem: pijaństwo (które też znalazło się na liście, w związku np. z lekturą fraszek Kochanowskiego i satyr Krasickiego). Tak się złożyło, że — alfabetycznie — alkohol znalazł się na pierwszym miejscu naszej listy, co nie stawia go na czele w hierarchii 1880-1900 twórcy europejscy: Ch. Baudelaire, J. A. Rimbauld, P. Verlaine, S. Mallarme, O. Wilde, A. Strindberg, R. M. Rilke, A. Błok, A. Czechow, M. Maeterlinck, H. Ibsen, G. B. Shaw; polscy: S. Wyspiański, G. Zapolska, S. Przybyszewski, W. Reymont, S. ŻeromskiReprezentatywne gatunki dramat, powieść, aforyzmNowatorska tendencja w sztuce i literaturze przełomu XIX i XX w. W literaturze polskiej pojęcie to występuje często jako synonim Młodej Polski albo określenie wstępnej fazy jej rozwoju, ale tendencje modernistyczne miały charakter międzynarodowy. Znamienny był dla nich protest wobec kultury mieszczańskiej, poczucie kryzysu kultury (dekadentyzm, pesymizm) i poszukiwanie nowych form ekspresji (symbolizm, kult „sztuki dla sztuki”, zjawisko cyganerii artystycznej skłóconej ze środowiskiem filistrów; później naturalizm, ekspresjonizm, intuicjonizm). Najważniejsze ośrodki znajdowały się we Francji i Niemczech ( wpływ filozofii H. Bergsona, A. Schopenhauera i F. Nietzschego), ale charakterystyczne było twórcze włączenie się do ogólnoeuropejskiego nurtu kultury państw dotąd pozostających na uboczu.

Makowiecki Andrzej Z., Wokół modernizmu (Szkice), PIW, Warszawa 1985. Markiewicz Henryk, Młoda Polska i „izmy” (1963), w: tenże: Przekroje i zbliżenia. Rozprawy i szkice historycznoliterackie, PIW, Warszawa 1967. Matuszewski Ignacy, Słowacki i nowa sztuka (Modernizm). Twórczość Słowackiego w świetle poglądów estetyki nowoczesnej.

W gospodarstwie Wawrzona trwają przygotowania do wyprowadzki — rodzina musi iść w jednak tylko Wawrzonowa, sam gospodarz wyleguje się po topieniu smutków w alkoholu. Kobieta, przechadzając się po gospodarstwie, ubolewa nad losem rodziny i zastanawia się, jak teraz będzie wyglądało ich W Porębie ukazuje obrazek z chłopskiego życia — w realistyczny sposób przedstawia ich obyczajowość i problemy, nie stroniąc od trudnych tematów związanych z przykrymi Stanisław Reymont to jeden z najważniejszych pisarzy młodopolskich, przedstawiciel realizmu i naturalizmu, prozaik, nowelista. W 1924 roku został nagrodzony literacką Nagrodą Nobla za powieść Chłopi. a21j9.

0hi7wn4r7f.pages.dev/77

0hi7wn4r7f.pages.dev/96

0hi7wn4r7f.pages.dev/62

0hi7wn4r7f.pages.dev/30

0hi7wn4r7f.pages.dev/7

0hi7wn4r7f.pages.dev/14

0hi7wn4r7f.pages.dev/20

0hi7wn4r7f.pages.dev/33

związki literatury i filozofii w epoce modernizmu